Hôm nay 168
Hôm qua 200
Tuần này 814
Tháng này 3927
Tất cả 14283



Bệnh án xưa

Người thợ già trị bệnh 11

Tác giả: TRẦN NAM HOÀN

Ngày Đăng: 16 : 05 : 2014

BÀ CỤ GIÀ NHỨC CHÂN (CƯỚC KHÍ)

(1936 – Bính Tỵ)

            Bà cụ Phạm Thị Điệu thân mẫu tôi) niên kỷ và đức tính đã nói ở bài bệnh Lỵ.

            Ngày bệnh: mùa đông năm ấy, trời sương khí lạnh, người 72 tuổi, nhức buốt một đường thẳng trong gân xương bên phải, suốt từ đùi qua gối đến bắp chân, chằng lên ngang lưng, đi đứng nằm ngồi khó khăn, nhăn nhó rên rỉ mệt mỏi, ăn ngủ kém, không nóng lạnh, đại tiểu thường.

            Sự việc: năm ấy thân phụ tôi 80 tuổi. Người đã trù định làm lễ mừng thọ vào ngày 10 tháng giêng năm mới (đinh sửu). Người thấy thân mẫu tôi đau bệnh như vậy, cần phải trị gấp để lo việc mừng thọ.

            Người viết thư gọi cả bốn con ở bốn nơi cần phải thu xếp cho cả vợ con về, chậm lắm là 24 -25 tết.

            Anh cả (Thụ Đức) tôi ở Hà Nội được tin mẹ đau mà lại còn lo việc mừng thọ của cha. Nào mời dân làng, hàng tổng hàng huyện, rất là bề bộn; nào là bệnh mẹ có mau khỏi mới vui chung cho đại gia đình. Ong nghĩ đó là bổn phận của mình. Phải thu xếp về trước các em. Sâm nhung cao quế, thuốc men, tiền bạc sẵn sàng chu đáo, ngày 15 tháng chạp ông đã ở nhà.

            Lo liệu mọi việc, thuốc thang cho mẹ, nhưng hàng tuần bệnh nhức chân của mẹ chẳng những trì trì không bớt lại còn đau nhức hơn.

            Ong nóng lòng đánh giây thép gọi cả ba em về gấp.

            Cả ba gia  đình không bảo nhau, chiều 24 tháng chạp đều từ các nơi về cả.

            Anh hai (Bảo Nguyện) ở Hải Dương, anh Bạ (Xuân Phương) ở Nghệ An, tôi ở Làng Thanh Hà miền quê rừng núi tỉnh Hà Đông.

            Lúc ấy, đại gia đình đông vui, nhưng mọi việc hãy để đấy, mấy anh chị em bàn việc trị bệnh cho mẹ trước.

            Anh cả bảo: các chú xem mạch mẹ chữa giúp anh. Anh đem cả sâm nhung cao quế và quy thục các vị đại bổ về, mẹ uống mấy hôm nay không khỏi. Người còn kêu đau lắm.

            Anh Ba vào thăm mẹ xem mạch ra nói: mẹ uống Bổ Trung Ích Khí là khỏi rồi kê ngay đơn thuốc.

            Anh Hai vào xem mạch sau ra nói: bệnh của mẹ Sâm nhung cao quế đã vất đi, giờ bổ trung cũng là loại bổ cả, khỏi sao được. Thằng này chỉ cắt một thang mai mẹ khỏi cho mà xem.

            Thân phụ tôi thấy vậy bảo ngay: chú đã nói quả quyết để cho chú cắt.

            Tôi là em út không dám có ý kiến.

Anh Hai hăng hái lấy ngay giấy bút kê đơn.

            Bắt đầu ông viết chữ đảng sâm (bằng chữ quốc ngữ). Tôi nói nhà có dã sơn sâm tốt hơn.

            Ong trừng mắt: mày ngu lắm, mẹ hàn, dã sâm nó mát có khỏi cóc.

            Anh Hai viết xong, không cho ai xem đơn thuốc cả, bắt tôi đi cân ngay.

            Tôi cầm đơn suy nghĩ toàn là phong thấp dược, người gìa chịu sao nổi. Tuy nhiên vẫn cân nguyên đơn, đem về đúng ý ông, ông bằng lòng sai người sắc ngay. Được nước đầu, tự tay ông bưng vào cho mẹ uống. Vài giờ sau, được nước thứ hai, cũng tự tay ông bưng vào cho mẹ uống và ông xem mạch.

            Khi ra, ông nói nhỏ với tôi : sáng mai mẹ khỏi thật em ạ! Anh rờ vào mình mẹ đã thấy dâm dấp mồ hôi.

            Xong cả nhà ăn uống, chuyện trò hàn huyên rồi đi ngủ. Tuy nhiên ông hai bảo đảm là “ một thang mẹ khỏi” nên đêm đó ông nằm không yên, mặc dầu đã có mấy bà dâu ngồi hầu. Nhưng ông vẫn luôn luôn ra vào thăm mẹ. Lúc gần sáng, ông mới dám khẽ gọi :”Mẹ có thấy đỡ nhức chút nào hơn mọi đêm không mẹ?”.

            Người bảo :”Thuốc này đứa nào cắt đấy? Đêm nay tao thấy đỡ đau mà ngủ được đôi chút”.

            Dạ con cắt, ông hai mừng quýnh. Ong ra lấy rượu rót uống và ngã bàn đèn ra hút vài điếu chơi (chắc ông phởn).

            Sáng mai, cả nhà thấy bà đỡ đau thật, vui mừng và vặn hỏi anh hai về y lý.

            Anh Cả hỏi :”Chú cắt gì mà mẹ đỡ đau ngay vậy, anh mừng lắm!”. Thân phụ tôi và anh ba cùng các bà dâu xúm vào hỏi.

            Anh hai chắc tự nghĩ mình chỉ là y tá sang làm thầy thuốc ta, nếu nói sách vở thì không bằng anh và các em. Anh đang ngà ngà sang lâng lâng mây gió, anh trả lời cộc lốc : tôi chả y lý, chả cước khí quái gì cả. Tôi chỉ cho là phong hàn và thấp nó cảm nhiễm vào, nó hành hạ mẹ, tôi hòa trung khinh tán là mẹ khỏi. Thế thôi! Các ông cứ cho là già thì khí huyết hư, cứ bổ cho nhiều, càng bổ càng bế, càng nhức thêm có khỏi cóc. Tôi tán phong hàn, trừ thấp đã, để mẹ uống vài thang nữa là khỏi hẳn, các ông tha hồ đem sâm nhung đại bổ cho mẹ uống. Bấy giờ mới đúng lúc phải bổ chứ.

            Hòa trung khinh tán là nhưng vị gì? (Anh cả hỏi)

            Nhân sân bại độc tán gia vị (anh hai)

            Gia vị là những vị gì, nói luôn đi? (anh cả)

            Thì thong thả nào, đi đâu vội thế, chả “những “ gì cả, chỉ có một vị thôi (anh hai)

            Vị gì? (anh cả)

            Muốn để mấy ông đoán coi vị gì, nhưng ông nóng thì nói ngay là một vị phụ tử (anh hai).

            O! Thế là nhân sâm bại độc tán gia phụ tử, kể cũng kỳ! (anh cả)

            Kỳ với chả kỳ, hay là hơn, khỏi là hơn. Y lý cao sâu không khỏi, nghĩ sao? (anh hai)

            Cả nhà cười ồ!!!

            Thân mẫu tôi uống đơn ấy ba thang, đi lại, ăn ngủ khỏe như trước, rồi uống thuốc bổ.

            Làm tiệc tung hô anh hai. Xong cùng bắt tay vào lo lễ mừng thọ của cha.

            PHƯƠNG THUỐC: Nhân sâm bại độc tán gia phụ tử

Đảng sâm        3đồng cân       xuyên khung  2đồng cân

Chỉ xác            2 đồng cân      tiền hồ             3 đồng cân

Khương hoạt   3 đồng cân      bạch linh         3 đồng cân

Cát cánh          3 đồng cân      sài hồ               3 đồng cân

Độc hoạt         3 đồng cân      cam thảo         1 đồng cân

Thêm phụ tử đen 3 đồng cân, sinh khương  3 phiến, bạc hà 3 ngọn.

Thang thuốc tổng cộng trọng lượng 3 lạng tầu bằng 120g. Sắc hai lần uống.

1.- Đổ 4 chén nước lã, đun còn một chén, gạn lọc uống một lần.

2.- Đổ 3 chén đun còn 8 phân, uống 1 lần.

Uống trong 1 ngày, uống lúc trong bụng không no, không đói.

SUY XÉT: Muốn suy xét bệnh nhức chân và bài thuốc (nói trên) để tìm y lý, ta hãy đem hai bài thuốc Nhân Sâm bại độc tán và cửu vị khương hoạt thang ra đối chiếu để tìm hiểu trong hai bài ấy có những vị gì và chủ trị bệnh gì?

Bài Nhân sâm bại độc tán đã nói ở trên.

Đây là bài cửu vị khương hoạt thang:

Xuyên Khung , Hoàng Cầm, Phòng Phong, Bạch Chỉ, Thương Truật, Cam Thảo, Khương Hoạt, Sinh Địa , Tế Tân.

Thêm Sinh Khương, Đại Táo, Thông Bạch.

Nói chung, cả hai bài thuốc đều trị ngoại cảm phong hàn thấp nhiệt. Nhưng nói riêng:

Nhân sâm bại độc trị ngoại cảm thuộc “khí hư hữu thấp” vì trong đó có nhân sâm trị khí hư.

Cửu vị khương hoạt trị ngoại cảm thuộc “huyết nhiệt sinh thấp” vì trong đó có sinh địa trị huyết nhiệt.

Cổ nhân lập phương chủ trị rất có ý nghĩa khác biệt như vậy. Nếu ta gặp bệnh ngoại cảm mà không phân ra phong hàn thấp nhiệt, huyết hư, khí nhiệt hay khí hư, huyết nhiệt … mà trị thì vô hiệu.

Nói về bệnh nhức chân của bà cụ :hoàn cảnh gia đình hòa thuận thì không phải vì ưu tư mà suy tổn, an nhàn không xông pha ngoài sương gió thì không phải phong thấp thâm căn. Nhưng cụ đã lớn tuổi thì hẳn là tỳ khí và thận khí có phần suy yếu, lại gặp lúc mùa đông giá lạnh thì hàn khí xâm nhập. Hàn khí đã xâm nhập tất nhiên có phong (hàn tùy phong nhập). Phong hàn đã xâm nhập mà tỳ khí hư không đủ chống đỡ thì sinh thấp.

Phong hàn thì đau nhức.

Thấp thì trệ, thì úng tắc.

Vậy bệnh nhức chân của bà cụ thuộc “khí hư sinh thấp” mà cũng là bệnh cước khí (phong hàn thấp khí chạy vào chân) thuộc tam dương kinh (tam dương kinh thuộc lục phủ). Bệnh ở lục phủ cũng là khí bệnh.\

Sở dĩ bệnh khỏi mau chóng là vì ông gia phụ tử (phụ tử tính tẩu bất thủ) để nó dẫn thuốc đi các kinh lạc mà trục phong hàn ra ngay vậy.

Khí bệnh sinh thấp và cước khí thuộc tam dương kinh mà uống nhân sâm bại độc là thuốc trị đùng bệnh, đúng lý, lại còn gia phụ tử thì sự khỏi bệnh mau chóng là cái lý tất nhiên.

Ta lại muốn tìm hiểu tại sao bệnh nhức chân này đã uống Độc Hoạt Tang Ký Sinh ThangToàn Chân Nhất Khí Thang mà không khỏi?

Muốn vậy, ta cũng phải đem hai bài thuốc ấy ra đối chiếu xem trong hai bài ấy có những vị gì và chủ trị bệnh gì?

Độc hoạt tang ký sinh thang:

Độc Hoạt, Tang Ký Sinh, Đỗ Trọng, Ngưu Tất, Tế Tân, Nhân Sâm, Tần Giao, Phục Linh, Quế Tâm, Phòng Phong, Xuyên Khung, Bạch Thược, Sinh Địa, Xuyên Quy, Cam Thảo.

Thêm Sinh Khương, sắc uống:

Chủ trị bệnh mỏi gò vai, lưng, co rút gân xương, yếu chân mỏi gối hay buồn tê nhức nhối bởi thận khí hư nhược phát sinh.

Toàn chân nhất khí thang:

Thục Địa, Nhân Sâm, Bạch Truật, Phụ Tử, Mạch Môn, Ngưu Tất, Ngũ Vị.

Bài thuốc này chỉ có 7 vị, không được gia giảm, nếu muốn gia chỉ được gia một vị sinh đỗ trọng mà thôi.

Chủ để bổ hỏa trong thủy, tàng dương trong âm mà tỳ thổ, phế kim, thận thủy cùng một khí hóa sinh, tự nhiên chân dương đi xuống, châm âm đi lên. Tâm với thận giao nhau thấy rõ hình tượng “ thủy hỏa ký tế”.

Nhìn hai bài thuốc đó, nói chung thì đã có : nhân sâm để bổ khí; bạch truật, bạch linh để bổ tỳ thấp thấp; quế tâm, tế tân để tán hàn; phòng phong, độc hoạt để khu phong tán thấp, lại cũng có phụ tử để hành kinh lạc. Nhưng lại có sinh địa, thục địa là huyết dược, tính hàn trệ. Bệnh về khí bệnh mà uống huyết dược thì trì trệ thêm hơn.

Tỳ khí là chính, đã trì trệ thì dù những vị thuốc kia có khu phong trừ thấp, ôn kinh tán hàn cũng không đủ sức cự lại.

Bởi vậy uống hai bài thuốc này chẳng những không khỏi mà còn đau nhức thêm là phải.

 Nói thêm về việc gia vị trong bài Nhân Sâm Bại Độc.

Đại đa số các vị y sư có muốn gia vị vào bài thuốc này thì chỉ gia phòng phong, kinh giới, hay Thương Truật mà thôi. Nay ông không gia những vị ấy mà lại gia phụ tử. Kể cũng là độc đáo mà vừa nghe cũng thấy lạ tai. Còn nói rằng lập luận chính xác hay hạnh ngộ thì không được biết. Nhưng dù sao ông cũng là một vị đông y có sáng kiến mới mẻ, mà cũng có tính cấp táo nữa.

Để kết Luận, biết rằng: khí bệnh mà dùng huyết dược, huyết bệnh mà dùng khí dược cũng như thủy hỏa bệnh mà dùng khí huyết hay khí huyết bệnh mà dùng thủy hỏa dược đều là tréo cẳng ngỗng làm sao khỏi được.

Lại như hàn thấp mà dùng nhu trệ hay hàn trệ mà dùng nhu nhuận được thì cũng thế.

Vậy làm thầy thuốc cần phải xét cho rõ cái bệnh lý, đến khi dùng thuốc cũng phải xét cho đúng dược lý mới có thần diệu phải chăng?.

Trích  Người Thợ Già Trị Bệnh